فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 88 (پاییز 1400)

یکی از پیامدهای تشکیل دولت صفویه در ایران (1135-907ق./1722-1501م.)، گسترش روابط خارجی با اروپا بود که افزون بر مناسبات سیاسی و تبادلات تجاری، تعاملات علمی و فنی را نیز در بر می گرفت. به طور معمول، پژوهشگران بر روابط سیاسی و اقتصادی بیش از سایر جنبه های روابط متمرکز شده و مقوله های علمی و فنی تا حدودی مغفول مانده اند. هدف از پژوهش حاضر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی، تعاملات علمی و صنعتی ایران و اروپا را در عصر صفویه بررسی کند. یافته های پژوهش حاکی از آن هستند که در خلال تماس های دیپلماتیک و روابط بازرگانی میان ایران و غرب در عصر صفویه، مراودات علمی و فنی نیز وجود داشته که البته دامنه آن گسترده نبوده است. این مراودات در حد استفاده شاهان صفوی از خدمات علمی متخصصان اروپایی در حرفه های ساعت سازی، جواهرسازی، توپ ریزی، پزشکی و مهندسی بود.

سیاست شوروی و حزب توده در قبال نهضت ملی شدن نفت، یکی از موضوعات بحث برانگیز تاریخ روابط خارجی ایران در عصر پهلوی دوم است؛ زیرا این کشور که مدعی حمایت از جنبش های ضدامپریالیستی بود، نه تنها از دولت مصدق در برابر بلوک غرب یعنی انگلیس و آمریکا حمایت نکرد، بلکه با اعمال سیاست های تقابلی، زمینه را برای نابودی این نهضت نیز فراهم آورد. هدف از این پژوهش، بررسی سیاست های شوروی و حزب توده است که مبتنی بر نوعی صبر همراه با حمایت نکردن از نهضت ملی شدن نفت ایران بود و دلایل آن با ارایه شاخص ها و ادله تجربی تبیین می شود. نویسنده در این پژوهش به منظور تقویت فرضیه خود مبنی بر سیاست غیرحمایت گرایانه شوروی و حزب توده در قبال نهضت ملی از روش توصیفی - تحلیلی بهره گرفته است.

در قرن نوزدهم میلادی، ایران در کانون سیاست خارجی قدرت های بزرگ قرار داشت که در واقع بیانگر اهمیت راهبردی این سرزمین به منظور تامین و تضمین منافع قدرت های مزبور بود. هدف از پژوهش حاضر آن است که سیاست خارجی ایران و فرانسه را بر اساس نظریه نظام جهانی و با تاکید بر بازه زمانی 1848-1798م. بررسی کند که هم زمان با دوره سلطنت فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار بود. پرسش اصلی این است که چه مولفه ها و عواملی در تعیین و تنظیم سیاست خارجی ایران و فرانسه در زمان یادشده تاثیرگذار بودند؟ آیا از سرگیری روابط خارجی ایران و فرانسه در دوره قاجار بر پایه نگرش و منافعی مشترک انجام گرفت؟ یافته های تاریخی از اهداف واحد، خواسته های مشترک و تعقیب منافع دوسویه از طرف این دو کشور حکایت می کنند؛ اما با توجه به بررسی های انجام شده می توان چنین اظهار کرد که منافع کشورهای نیمه مستقل همچون ایران در راستای موقعیت دولت های مرکزی و پیرامونی در نظام جهانی و همچنین در ارتباط با رقابت قدرت های بزرگ تعریف می شد و بنا بر این، مناسبات دو کشور ایران و فرانسه در تمام جنبه های سیاست خارجی بر اساس گزاره وابستگی تعیین و تنظیم می گردید.

موقعیت اقلیمی ویژه سواحل جنوبی دریای کاسپی که در بخش شمالی قلمرو ساسانیان قرار داشت، در وقوع رویدادهای این منطقه تاثیرگذار بود. نواحی جنوب شرقی دریای کاسپی که ایالت گرگان و دهستان را در بر می گرفت، به واسطه جایگاه آن، در حد فاصل میان سرزمین ساسانیان با طوایف بیابانگرد از مناطق حساس نظامی و راهبردی محسوب می شد. از یک سو، اقوام ساکن در این منطقه خواهان استقلال نسبی بودند و از سوی دیگر، ساسانیان از سمت شمال و شمال شرقی پی درپی در معرض تهاجم اقوام بیابان گرد قرار داشتند. به کارگیری نیروی نظامی اقوام جنگجوی ساکن در سواحل جنوبی دریای کاسپی در عصر ساسانی اهمیت زیادی داشت. در این دوره، استحکامات متعددی در سواحل جنوبی دریای کاسپی به منظور جلوگیری از تهاجم اقوام بیابانگرد ساخته شدند که کاربری نظامی- مسکونی و راهداری- ارتباطی داشتند. این پژوهش بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر شواهد ادبی و مکتوب، استحکامات دفاعی، استقرارگاه ها و پایگاه های نظامی ساسانیان را مشتمل بر دیوارها، دژها و تنگه یا دربند در سواحل جنوبی دریای کاسپی تشریح نماید و جایگاه و نقش اقوام مهاجم شمال شرقی و شمالی در قفقاز را واکاوی و تحلیل کند.

ظهور ناپلیون در عرصه رقابت های بین المللی و نزدیکی او به دولت قاجار با هدف ضربه زدن به منافع انگلیس در هند و همچنین توسعه طلبی روس ها در ایران با همین هدف باعث شد که انگلیسی ها بیش از پیش به موقعیت سوق الجیشی ایران پی ببرند؛ بنا بر این، پای ایران نیز ناخواسته به عرصه سیاست جهانی باز شد. اندکی بعد با رفع خطر فرانسه، رقابت اصلی میان روس و انگلیس در ایران آغاز شد. در راستای این رقابت ها، مهم ترین سازمانی که برای تامین منافع دولت های مزبور بنا شد، کنسولگری بود که در شهرهای مختلف ایران تاسیس شد. اصفهان از جمله این شهرها بود که موقعیتی ویژه به عنوان محل تلاقی راه های شمال- جنوب در مرکز ایران داشت و روس و انگلیس یکی پس از دیگری کنسولگری های خود را با رویکردی متفاوت در این شهر تاسیس نمودند. پژوهش حاضر سعی دارد با روش توصیفی- تحلیلی، رویکرد کنسولگری انگلیس در اصفهان را تبیین کند. یافته های پژوهش حاضر بیانگر آن هستند که کنسولگری انگلیس در اصفهان، رویکردی دوگانه داشت: الف) برتری تجاری انگلیس در اصفهان؛ ب) | ایجاد کمربند دفاعی در خط مرکزی ایران با هدف جلوگیری از نفوذ روس ها به خلیج فارس و هند. افزون بر آن، کنسولگری انگلیس در اصفهان، اهداف فرهنگی و مذهبی را نیز برای کشور خود تامین می کرد.

دیپلماسی ورزش با تمرکز بر رویدادهای ورزشی، عرصه منحصربه فردی را برای ملت میزبان فراهم می سازد تا دیپلماسی عمومی اش را به کار گیرد و همین امر موجب شده است که در دیپلماسی کشورها به جایگاه ورزش توجهی ویژه شود. هدف پژوهش حاضر، تبیین تحولات در عرصه دیپلماسی بین المللی ورزش ایران در دوره پهلوی دوم است. فرضیه مطرح این است که اصلی ترین عامل در این تحولات، عامل سیاسی بود. این پژوهش، ضمن درنظرداشتن جنبه کیفی موضوع با رویکرد کاربردی و روش کتابخانه ای همراه با بهره مندی از شیوه داده محور دریافت که تحولات سیاسی در این دوره از جمله ورود مدرنیته به ایران که در گرو بهبود تعاملات اجتماعی طی سفر دولتمردان به اروپا و بهبود روابط ایران با کشورهای غربی بود، تغییرات اساسی پیدا کرد و روابط اجتماعی- سیاسی ایران با کشورهای غربی موجب بهبود و پیشرفت عرصه بین المللی ورزش ایران شد؛ زیرا در این دوره، با قرارگرفتن ورزش در عرصه دیپلماسی، از آن به عنوان سرگرمی و ابزاری در دست حکومت، جهت نشان دادن قدرت و برتری استفاده می شد.